رشد فرد به عنوان یک فرآیند تدریجی و مداوم در ابعاد مختلف تحت تأثیر دو عامل طبیعت و تربیت است اما رشد نابهنجار و یا بروز رفتارهای نابهنجار و به عبارتی مشکلات رفتاری در کودکان و نوجوانان باید به گونه ای شایسته تعقیب و اسباب پیشگیری و اصلاح آن فراهم گردد. یکی از نابهنجاری های مورد بحث در قلمرو روان شناسی مرضی کودک و روان پزشکی کودک پدیده بیش فعالی – نقص توجه (ADHD) است.
اختلال بیش فعالی – نقص توجه به عنوان یکی از بیماریهای مزمن و شایع دوران کودکی و نوجوانی بخش قابل ملاحظهای از مراجعان به مراکز مشاوره کودک، متخصصین اطفال و روانپزشکان کودک را شامل میشود. این اختلال که با ویژگیهای کلی بی توجهی ، عدم تمرکز، شتاب زدگی در عمل و ناآرامی مشخص میشود، کنش کودک را در مدرسه، خانه و جامعه مختل ساخته، به نحوی که در صورت عدم درمان، خطر شکست تحصیلی، سوء مصرف مواد و اختلالات روان پزشکی در این گروه از مبتلایان بالا میرود.
تشخیص قبل از ۳ تا ۴ سالگی به دلیل متغیر بودن خصوصیات رفتاری کودکان در این سن دشوار است. والدین اغلب شاهد فعالیت حرکتی مفرط کودک موقع راه افتادن و استقلال در روند رشد حرکتی هستند. از آنجا که بسیاری از کودکان پرتحرک به اختلال بیش فعالی – نقص توجه مبتلا نمی شوند در این سنین در تشخیص گذاری باید جانب احتیاط را رعایت نمود و تا زمان ورود به پیش دبستانی که مستلزم سازگاری با محیط منضبط و ساختارمند مهدکودک است، تشخیص را به تعویق انداخت.
سه علامت برای این بیماری وجود دارد:
- کم توجهی (یا کم دقتی)
- بیش فعالیتی (یا فزون کنشی)
- رفتارهایی که انگیزه آنی دارند و بدون فکر قبلی انجام داده میشوند
رفتار کودک معمولاً همراه با پرتحرکی، بیتوجهی و رفتارهای ناگهانی است. این رفتارها از قبیل انجام کارها بهطور نیمه کاره، عدم تلاش ذهنی برای انجام تکالیف، فعالیت و تحرک بدنی بسیار بالا حتی زمانی که مشغول بازی نیستند، گم کردن پی در پی وسایل شخصی، نداشتن تمرکز و دقت بالا در انجام کارها میباشد. در دوران مدرسه ممکن است بروز اختلالات یادگیری خصوصاً اختلال در خواندن و نوشتن را داشته باشیم.
معمولاً این کودکان با افزایش سن بهتر میشوند. البته بهبودی قبل از دوازده سالگی بعید است ولی بین سنین دوازده تا بیست سالگی اکثریت موارد مبتلا به این اختلال بهبود مییابند. در پانزده تا بیست درصد موارد علائم تا بزرگسالی باقی میماند. افراد مبتلا به این اختلال در بزرگسالی علائم مربوط به پرتحرکی را ندارند بلکه بیشتر بیقراری دارند؛ تکانهای عمل میکنند و اختلال توجه و تمرکز نشان میدهند.
باید در نظر داشت، تعداد زیادی از کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی- نقص توجه با قواعد مدرسه و عملکردهایی مانند توجه کردن به درس و انجام تکالیف مشکل دارند. در بین این کودکان مسائلی نظیر عدم انجام تکالیف درسی، میزان پایین آمیزش مثبت با معلم و میزان بالای منفی گرایی وجود دارد، این ویژگیها باعث عدم رشد و پیشرفت در مدرسه میشود . معلمان زمان زیادی را با این کودکان میگذرانند و باید مشکلات اجتماعی و تحصیلی ناشی از این اختلال را بدانند و به مشکلات ارتباطی بین خود و آنان دامن نزنند.
این کودکان آسیبهایی نیز در زمینه ارتباط با همسالان دارند. رفتارهای پرخاشگرانه، ضعف در مسئولیت پذیری و مهارتهای اجتماعی در روابط با همسالان باعث طرد آنان میشود. با کمک والدین و معلمان میتوان این کودکان را شناسایی و تصمیمات مناسب و به موقع اتخاذ کرد. در موارد حاد تشخیص این کودکان مشکل نیست اما وقتی کودکان فقط به طور متوسط بیش فعال یا بی توجه هستند تشخیص مشکل میشود. بنابراین، استفاده از گزارشهای روزانه رفتار با نظارت افراد نزدیک کودک به جمع آوری اطلاعات برای تشخیص ونیز اثربخشی تدابیر درمانی کمک خواهد کرد.
معیارهای DSM-5 برای اختلال ADHD نشان می دهد که DSM-5 روی دو چیز تأکید دارد: حضور نقص های مرتبط با ADHD تا قبل از ۱۲ سالگی (در DSM-IV، معیار سنی ۷ سال بود)، و حضور این اختلال در حداقل دو محیط یا موقعیت مختلف ، (مثلاً، در خانه و مدرسه، خانه و محل کار، خانه و مدرسه و محل کار). توجه داشته باشید که ۱۲ سالگی سن شروع این اختلال نیست DSM-5 .برای ADHD سن شروع تعیین نمی کند، زیرا نگاه به گذشته و تعیین زمان دقیق شروع علائم کار بسیار دشواری است DSM-5 . صرفاً اعلام می کند که معیارها باید قبل از ۱۲ سالگی حضور داشته باشند.
انواع بیش فعالی وعلائم آنها:
Hyper Active Disorder (نوع اول پرتحرکی یا رفتارهای تکانشی)
این گروه معمولاً فعالیت بالایی دارند اما در کمال تعجب این کودکان در رابطه با تمرکز مشکلی ندارد که از نشانههای آن میتوان علائم ذیل را ذکر کرد
- دست و پای بیقرار، غالباً با دستهای خود بازی میکنند و آنها را حرکت میدهند.
- کودکان بیش فعال اصولاً برای مدت طولانی نمیتوانند جایی بنشینند و باید حتماً حرکت کنند، ترک صندلی یا ترک محل نشستن از نشانههای بیش فعالی است.
- اصطلاحاً بالا رفتن از دیوار راست که خود نشانه پر انرژی بودن کودک است اگر از حدی فراتر رود میتواند از نشانههای بیش فعالی فیزیکی باشد.
- نوعی دیگر از بیش فعالی، در تولید سر و صدا نمایان میشود، کودکانی که دارای نوع اول بیش فعالی هستند نمیتوانند بی سر و صدا یک جا بنشینند، آنها حتماً باید مدام از خود سر و صدا در بیاورند.
- کودکان بیش فعال به دلایل مختلف ذهنی پرکار دارند که این پرکاری خود را در زیاد حرف زدن نمایان میکند.
- کودکان بیش فعال اصلاً تحمل انتظار ندارند به عنوان مثال قبل از پایان سؤال، جواب میدهند
- کودکان بیش فعال تخریبگرند و ازین کار لذت میبرند، حتی اگر کودکی که بیش فعال است را در سن ۳۰ سالگی مشاهده کنید باز اصلاً به بهبود زندگی توجه ای ندارد.
- بدون فکر و بدون توجه به عواقب، کارشان را انجام میدهند
نوع دوم نقص توجه و تمرکز (Attention Deficit Disorder – ADD)
این گروه بر خلاف گروه قبلی فعالیت بالایی ندارند اما در توجه و تمرکز دچار مشکلند. در حقیقت این افراد حضور فیزیکی دارند اما فکر و حواسشان جای دیگری است و معمولاً به اسم نابغههای کودن شناخته میشوند که از نشانههای آن میتوان علائم ذیل را ذکر کرد:
- دچار اشتباه میشوند اما فقط از روی بی دقتی
- در تمرکز کردن و توجه به یک موضوع بیش از ۵ دقیقه مشکل دارند
- کودکان بیش فعال اصلاً به صحبتهای فرد مقابل گوش نمیکنند آنها تظاهر به گوش دادن میکنند
- کودکان بیش فعال در هنگام ناراحتی از خود عکس العملهای سریع نشان میدهند، به عنوان مثال در هنگام گوش کردن ناگهان سر خود را برمیگردانند
- اغلب بصورت کاملاً عمدی و غیرعمدی لوازم و داراییهای خود را گم میکنند.
- کودکان بیش فعال به دلیل ذهن جهنده شان از این شاخه به آن شاخه، بسیار فراموشکارند
- با کوچکترین محرکی مثل بوق ماشین یا صدای تیک تاک ساعت حواسشان پرت میشود
- دستورات داده شده را پیروی نمیکنند (درک دستور ندارند)
نوع سوم پرتحرکی – نقص توجه و تمرکز (Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ADD)
علائم مشترکی از هر دو گروه را دارا هستند
تشخیص بیش فعالی:
- حداقل علائم برای تشخیص بیش فعالی( ADHD)در بزرگسالان پنج علامت، و برای کودکان و نوجوانان شش علامت از علائم ذکر شده، تعیین شده است.
- نشانههای تشخیص داده شده در رفتارهای تکانشی به مدت ۶ ماه و در بی توجهی ۹ ماه تداوم داشته باشند
- حداقل دارای ۵ سال سن باشند
- شروع علائم قبل از ۱۲ سالگی باشد
سبب شناسی
علت بیشتر مبتلایان به عارضه بیش فعالی هنوز روشن نیست ولی گمان میرود که جزو بیماریهای چند عاملی با ریشه ژنتیکی و محیط در ارتباط باشد. عامل ژنتیکی این عارضه بیشتر در پدران کودکانی که دچار بیش فعالی هستند وجود دارد اما عوامل محیطی نیز بر افزایش شدت این عارضه بسیار مؤثر هستند. این اختلال به میزان دو تا چهار برابر در پسران نسبت به دختران شایعتر است.
درمان
- درمان دارویی: درمان دارویی ADHD براساس داروهای محرک عصبی و غیر محرک استوار است. از جمله داروهای محرک دارویمتیل فنیدیت (با نام تجاری قرص ریتالین) و دگزامفتامین است. داروهای غیرمحرک مانند آتوموکستین (مهارکننده بازجذب نوراپینفرین) و داروهای MAOIs میباشند.
- درمانهای غیردارویی: شیوه های غیر دارویی درمان ADHD عبارتند از : روان درمانی ،کاردرمانی، آمورش مهارتهای اجتماعی، بازی درمانی ، آموزش مدیریت والدین و نوروفیدبک ( این شیوه غیر دارویی ،اصلاخ الگوی امواج مغزی است ).
آزمون بیشفعالی
به سوالات زیر دقت کنید و اگر فرزند شما هر کدام از این نشانهها را داشت، علامت بزنید.
دوره نوزادی
۱. بیشتر این کودکان در دورهی نوزادی به طور مداوم گریه میکنند
۲. خیلی دیر آرام میگیرند
۳. خوابشان خیلی زیاد یا ناکافی است
۴. اشتهای این کودکان از نظم خاصی تبعیت نمیکند، گاهی پراشتها و گاهی کماشتها هستند و برخی اوقات نیز از خوردن غذا خودداری میکنند
۲ تا پنج سالگی
۵. اغلب حوصله و انگیزه بازیهای فکری مثل پازل را ندارند
۶. کارها یشان را نصفه رها میکنند
۷. کارهای شخصی خود را در حد توان، منظم انجام نمیدهند
۸. کارهای خطرناکی انجام میدهند و به طور کلی بی احتیاط هستند
دوره پیش دبستان
۹. این کودکان وقتی به دوره پیش دبستانی میرسند، مربیشان از آنها شکایت میکند که از نظر حرکتی بی قرارند، در یک جا آرام نمیگیرند و نمیتوانند حتی به مدت ۲۰ دقیقه روی صندلی آرام بنشینند
۱۰. تقریباً نسبت به همه چیز کنجکاو هستند و سعی میکنند از همه چیز سر در بیاورند
۱۱. بدخلقی میکنند
۱۲. خوابشان در این سنین کم است
۱۳. نسبت به دستورات مربی و والدین نافرمانی میکنند
۱۴. بدخلق و بدقلقند
۱۵. معمولاً در مقایسه با کودکان عادی، در رشد زبان و تکلم تأخیر دارند
۱۶. انجام کارهای ظریف مثل بستن بند کفش و دکمه لباس برایشان مشکل است
دوره دبستان
۱۷. در دوره دبستان گاهی مثل دلقکها رفتار میکنند
۱۸. همکلاسیهایشان از آنها ناراحتند و شکایت میکنند
۱۹. خیلی تکانشی عمل میکنند یعنی خیلی زود و فوری نسبت به محرکها واکنش نشان میدهند
۲۰. پرخاشگری میکنند
۲۱. به دستورات آموزگارشان توجه نمیکنند
۲۲. توجه آنها خیلی کوتاه و ناپایدار است
۲۳. حواسشان معمولاً پرت است
۲۴. بعضی از وسایل خود را جا میگذارند
۲۵. فعالیتهای غیرضروری انجام میدهند
۲۶. در برابر انجام خواستههای خود بیصبری میکنند
۲۷. به لحاظ هیجانی ناپایدارند و گاهی خشم شدیدی از خود نشان میدهند
۲۸. بیش از حد تکان میخورند
۲۹. بیشفعالند
۳۰. در اجرای دستورهای معلم موفق نیستند
۳۱. یک جا نمینشینند و جنب و جوششان زیاد است
۳۲. خلقشان تغییر میکند
۳۳. تکالیف مدرسه را عجولانه و بینظم انجام میدهند
۳۴. دقت کافی ندارند
۳۵. تکلیفهای مدرسه را فراموش میکنند
۳۶. بیش از اندازه صحبت میکنند
۳۷. توجه طلبند
۳۸. کلمههایی که مینویسند یکنواخت نیست، به طوری که به نظر میرسد کلمات بر روی صفحه کاغذ میرقصند
۳۹. در جهتیابی و در تشخیص زمان ضعف دارند
۴۰. تمرکزشان در درک فضایی ضعیف است
رفتار در منزل
۴۱. خیلی پر جنب و جوشند
۴۲. به حرف والدین گوش نمیدهند
۴۳. وقتی مشغول فعالیتی هستند، بدون به اتمام رساندن آن، به فعالیت دیگری میپردازند
۴۴. در اموری که باید نوبت رعایت شود، نمیتوانند نوبت را رعایت کنند
۴۵. با والدین مخالفت میکنند
۴۶. ریخت و پاش زیادی دارند
۴۷. خیلی زود آشفته میشوند
۴۸. بیشترشان نسبت به درد، به اندازه افراد معمولی حساس نیستند
۴۹. رفتارشان غیرقابل پیشبینی است
۵۰. خلقشان ثابت نیست و نوسان دارد
۵۱. در بعضی موارد کم کار و در برخی موارد پرکارند
۵۲. خودباوری آنها کم است
۵۳. کلاً در رفتار و کردارشان ناپختگی به وضوح دیده میشود
۵۴. در تعامل با همسالانشان برتری میطلبند، و در برابر هر رفتاری عکسالعمل نشان میدهند
۵۵. کارهای خطرناک انجام میدهند
۵۶. قانون پذیر نیستند
۵۷. میز کارشان به هم ریخته است
۵۸. در پیروی از دستورالعملها ضعیفند
تفسیر آزمون
اگر کودک شما از این سوالات ۴۰ علامت را داشت، به طور قطعی بیشفعال است و باید زمان چشمگیری را برای درمان او بگذارید.
در صورتیکه حدود ۳۰ علامت را داشت، باز هم بیشفعال است.
اگر حدود ۲۰ علامت را داشت، گرایش به بیشفعالی و نیاز به درمان دارد.
اگر کمتر از ۲۰ علامت را داشت، مشکلات محیطی باعث شده است که او علائم بیشفعالی را نشان دهد و نیاز به خانوادهدرمانی وجود دارد.