اختلالات طیفی اوتیسم مجموعهای از مشکلات عصبی پیشرفته هستند که با اختلال تعاملات اجتماعی و ارتباطی انسان در زمینههای مختلف نمایان میشود. این بیماری علاوه بر برخی علائم کلاسیک شامل اختلالات رفتاری، تاخیر در یادگیری و صحبت کردن، تعامل نامناسب اجتماعی، وسواس بیش از اندازه در مورد برخی اشیاء و خوراکیها، عدم تماس چشمی و مشکلات بیانی احتمالا موجب بروز اختلالات خواب نیز خواهد شد. در ادامه به بررسی رابطه میان اوتیسم و اختلالات خواب میپردازیم:
اختلالات خواب در بیماران اوتیسمی تا چه اندازه شایع است؟
اختلالات خواب در کودکان اوتیسمی نسبت به سایر کودکان بهمراتب شایعتر است. مطالعات انجام شده از شیوع ۴۰ تا ۸۰ درصدی (بهطور متوسط ۵۵ درصدی) اختلالات خواب در میان کلیه کودکان مبتلا به اوتیسم حکایت دارند. این اختلالات با علائمی شامل بیخوابی، به خواب رفتن دشوار، بیدار شدن زودهنگام در صبحها، مقاومت نسبت به خوابیدن و حالت خوابآلودگی طی مدت روز نمایان میشوند. بیش از ۷۵ درصد کودکان مبتلا به اوتیسم بهصورت روزمره با اختلالات خواب دستبهگریبان هستند. بر اساس یافتههای چندین پژوهش، مشکلات خواب در کودکان مبتلا به اختلال طیفی اوتیسم (ASD) بسیار شایع بوده و احتمالا تا دوران بزرگسالی نیز ادامه خواهند یافت. بدینترتیب مشکلات رفتاری طی مدت روز در کودکان اوتیسمی دچار اختلالات خوابی به میزان قابلتوجهی شدیدتر است و گزارشات والدین نیز بر این واقعیت صحه میگذارد. سایر مطالعات انجام شده نیز نشان میدهند که بیخوابی در کودکان مبتلا به ASD با نقص مهارتهای اجتماعی و تشدید علائم کلی اوتیسم رابطه مستقیم دارد. لذا مقابله با بیخوابی در کودکان مبتلا به ASD از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
عوامل بروز اختلالات خواب در مبتلایان به اوتیسم
اختلالات خواب در اوتیسم احتمالا از وجود تعاملی پیچیده میان عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی، عصبی، روانشناختی و محیطی (شامل فاکتورهای خانوادگی) و بدون وجود یک عامل واحد ناشی میشود.
محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال (HPA) در تنظیم ریتم شبانهروزی بدن (چرخه خواب و بیداری) نقشی کلیدی دارد. در مبتلایان به اختلال طیفی اوتیسم، عملکرد این محور ویژه احتمالا غیرطبیعی بوده و موجب کاهش تولید هورمون ملاتونین میشود. این هورمون در تنظیم کمیت و کیفیت خواب موثر است. ناحیه Pre-Optics هیپوتالاموس بهعنوان بخشی از محور HPA در تقویت خواب نقش بسزایی دارد. این ناحیه خاص از یک انتقالدهنده عصبی با نام GABA بهطور گسترده استفاده میکند. GABA نوعی انتقالدهنده عصبی مهارکننده در مغز است و معمولا بخشهایی از ساقه مغز را درگیر میکند. بنابراین هورمون مذکور امکان خواب انسان را فراهم خواهد کرد.
مطالعات نشان میدهند که با افزایش سن کودکان مبتلا به ASD، روند بلوغ پایانههای عصبی مولد GABA مختل میشود. بنابراین در مبتلایان به اوتیسم، سطح تولید هورمون مهارکننده GABA احتمالا پایینتر از حد طبیعی است؛ پدیدهای که موجب کاهش سطح برانگیختگی و در نتیجه اختلال عملکرد محور HPA میشود.
همچنین مطالعات متعدد نشان میدهند که اختلال هموستاز ملاتونین در کودکان مبتلا به ASD موجب کاهش قابلتوجه سطح ملاتونین در اوقات شب میشود. بعلاوه بهنظر میرسد که میزان اختلال تنظیم ملاتونین با شدت بروز علائم اوتیسم رابطه مستقیم دارد. این اختلال از جهش ژن ASMT (موجود در کروموزومهای جنسی) ناشی میشود. ASMT مولد آنزیمی با همین نام است و در آخرین مرحله فرآیند بیوسنتز ملاتونین نقش ایفا میکند. از آنجا که این ژن در برخی اشکال اختلال طیفی اوتیسم حذف شده است؛ لذا شاهد کاهش سطح کلی ملاتونین در بیماران هستیم. اختلال ریتم شبانهروزی در کودکان مبتلا به ASD بر توانایی خوابیدن آنها تاثیر منفی میگذارد. کودکان مبتلا به ASD معمولا با اختلالاتی نظیر اضطراب، تغییر خلق وخو، کمتوجهی و بیش فعالی دستبهگریبان هستند. تمامی این اختلالات بر کیفیت خواب تاثیر منفی میگذارند. اختلال فرآیند تنظیم هورمونی از طریق عملکرد محور HPA، برخی مشکلات زمینهای یا مصرف بعضی داروها موجب نوسان هورمون مولد استرس موسوم به کورتیزول شده و کیفیت خواب را تحت تاثیر قرار میدهد. لذا پیش از انتخاب روش مداخلهای رفتاری یا دارویی مناسب بایستی عوامل زمینهساز اختلالات خواب را شناسایی کرد.
چگونگی درمان اختلالات خواب در کودکان مبتلا به اوتیسم
پس از ارزیابی صحیح دلایل بروز اختلالات خواب در کودکان مبتلا به ASD، رفع عوامل فیزیولوژیکی ناشی از بیخوابی نظیر تشنج یا آپنه خواب و مساعد نمودن شرایط محیطی نظیر رختخواب و درجه حرارت محیط با استفاده از مداخلات رفتاری میتوان به اصلاح روند خواب پرداخت.
تعریف یک برنامه روزانه مناسب برای خوابیدن احتمالا در دستیابی کودکان اوتیسمی به عادات خوابی مناسب موثر است. بهعنوان مثال تنظیم یک برنامه زمانی مناسب برای خوابیدن به افزایش آمادگی ذهنی کودک برای رفتن به رختخواب کمک میکند. همچنین بایستی به سایر عوامل محیطی موثر بر خواب نظیر سروصدا و بافت لباس نیز توجه داشت. بنابراین پوشیدن یک لباس تمیز با بافت و وزن مناسب احتمالا سرآغازی مطلوب بهشمار میرود. حذف سروصدا و پخش مداوم صداهای آرامشبخش نظیر اصوات سفید به خواب بهتر کودکان اوتیسمی کمک میکند.
چنانچه تغییرات رفتاری موجب بروز تحولات مثبت در کیفیت خواب کودک نشود؛ در اینصورت احتمالا داروهایی نظیر کلونیدین تجویز خواهد شد. این دارو ضمن کاهش مدت زمان لازم برای به خواب رفتن موجب کاهش تعداد دفعات بیدار شدن فرد میشود. همچنین تحقیقات انجام شده نشان میدهند که تجویز مکمل ملاتونین با تحریک محور HPA در افراد دارای جهش ژنی ASMT موجب بهبود کیفیت خواب پایدار در کودکان اوتیسمی خواهد شد.