نوشیدن یک فنجان چای یا قهوه همراه با وعده صبحانه برای بسیاری از افراد حیاتی است. خوراکی‌هایی نظیر چای، قهوه، نوشابه و شکلات حاوی مقادیری ماده شیمیایی موسوم به کافئین هستند. اخیرا پیرامون خواص کافئین و مزایا و معایب آن برای بدن اخباری جنجالی منتشر شده است. در ادامه به بررسی این خواص می‌پردازیم:
تحقیقات از تاثیرات متناقض کافئین بر بدن حکایت دارند. تاثیرات کافئین بر بدن تنها چند دقیقه پس از مصرف آن قابل درک هستند. نیمه عمر این ماده بسته به سرعت جذب و متابولیسم بدن انسان بین ۲ تا ۱۲ ساعت متغیر خواهد بود. تاثیرات کافئین بر بدن در ابعاد مختلفی به شرح زیر قابل بررسی است:
هورمون‌ها
- آدنوزین هورمونی آرام‌بخش است و مصرف کافئین موجب توقف جذب آن در بدن می‌شود. چنین وضعیتی موجب هوشیاری انسان در کوتاه‌مدت و سپس بروز مشکلات خواب برای وی خواهد شد.
- کافئین موجب افزایش هورمون آدرنالین در خون می‌شود. در نتیجه هوشیاری انسان موقتا افزایش پیدا می‌کند؛ اما در ادامه وی دچار حالات خستگی و افسردگی خواهد شد. مصرف بیشتر کافئین برای خنثی‌سازی این تبعات موجب اضطراب شدید و آشفتگی خواب در ساعات پایانی روز خواهد شد.
- مصرف کافئین موجب افزایش سطح هورمون استرس موسوم به کورتیزول در بدن می‌شود. استرس شدید موجب بروز عوارض مختلفی نظیر اضافه وزن، بدخلقی، بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت خواهد شد.
- کافئین سطح هورمون دوپامین در سیستم بدنی را افزایش داده و با روشی مشابه آمفتامین‌ها عمل می‌کند. با ورود این ماده به بدن، فرد مصرف‌کننده حالت خوشایندی را تجربه خواهد کرد؛ اما این وضعیت موقتی بوده و پس از مدتی وی احساس کمبود انرژی می‌کند. تغییرات میزان دوپامین موجب ایجاد وابستگی جسمی می‌شود.
تغییرات فیزیولوژی بدن بر اثر مصرف کافئین، پیامدهای مثبت و منفی مختلفی را در پی خواهد داشت. برخی از این پیامدها عبارتند از:
- خواب
کافئین با افزایش مدت زمان بیداری انسان بر کیفیت خواب وی تاثیر می‌گذارد. بدین‌ترتیب مدت زمان استراحت فرد کاهش یافته و از طول مدت مراحل ترمیمی خواب کاسته خواهد شد. این وضعیت بر سلامتی کلی و میزان هوشیاری انسان در روز آتی تاثیر می‌گذارد. نکته جالب این‌که تاثیرات کافئین بر مراحل خواب با تمامی محرک‌های دیگر تفاوت دارد؛ بنابراین در صورت تمایل به بیدار ماندن، مصرف یک فنجان قهوه احتمالا بهترین و سریع‌ترین راهکار پیشنهادی به‌شمار می‌رود.
- وزن
بسیاری از محققان بر این باورند که افزایش سطح کورتیزول موجب تشدید هوس‌های انسان برای مصرف چربی و کربوهیدرات می‌شود. این پدیده موجب ذخیره‌سازی چربی اضافی در ناحیه شکم می‌شود (چربی‌های شکمی در مقایسه با سایر چربی‌ها برای سلامت انسان خطرناک‌تر هستند). همچنین افزایش سطح کورتیزول در بدن موجب تقویت تمایل انسان نسبت به مصرف خوراکی‌های حاوی کافئین می‌شود. بدین‌ترتیب بدن گرفتار چرخه‌ای زیان‌بار برای سلامت خود خواهد شد. همچنین برخی تحقیقات انجام شده نشان می‌دهند که کافئین بر توانایی چشایی طعم شیرین تاثیر گذاشته و اشتیاق انسان به مصرف خوراکی‌های شیرین را تشدید می‌کند.
خبر خوب این‌که کافئین می‌تواند سرعت متابولیسم بدن را افزایش دهد. همچنین مصرف کافئین پیش از انجام فعالیت‌های ورزشی، میزان بهره‌وری فرآیند چربی‌سوزی در بدن را حدودا ۳۰ درصد افزایش خواهد داد. بعلاوه کافئین با تنظیم سطح قند خون موجب کاهش احساس گرسنگی در انسان می‌شود.
- ورزش
به‌دنبال مصرف کافئین، سطح کورتیزول و سایر هورمون‌ها در بدن افزایش پیدا می‌کند؛ اما پس از مدتی احساس خستگی و افسردگی خفیف تا متوسط بر انسان غالب خواهد شد. چنین وضعیتی انجام فعالیت‌های بدنی را دشوارتر می‌کند. از سوی دیگر به‌نظر می‌رسد که مصرف متعادل کافئین موجب افزایش استقامت و عملکرد بدنی خواهد شد. این مشخصه در کنار قابلیت چربی‌سوزی از طریق ورزش به بهبود استقامت و تناسب اندام انسان کمک می‌کند.
کافئین و استرس
کافئین و استرس هر ۲ موجب افزایش سطح کورتیزول می‌شوند. سطوح بالای کافئین (یا استرس) موجب افزایش سطح کورتیزول در بلندمدت شده و تاثیرات منفی بر سلامت انسان را به‌دنبال خواهد داشت. مصرف مقادیر فراوان کافئین موجب تشدید احساس خستگی و روان‌پریشی می‌شود؛ در نتیجه فرد برای خنثی‌سازی این وضعیت اقدام به مصرف کافئین بیشتر خواهد کرد. بدین‌ترتیب علائمی نظیر بی‌خوابی، مشکلات سلامتی و احساس استرس تشدید خواهند شد. با این‌حال مصرف مقادیر محدود و کنترل‌شده کافئین به تقویت روحیه و افزایش انرژی انسان کمک می‌کند.
کلام پایانی
کافئین با پیامدهای مثبت و منفی بالقوه برای سلامت می‌تواند به منزله دوست انسان قلمداد شود؛ البته تا زمانی که این ماده در دوزهای کنترل شده مصرف شود. با این‌حال بایستی در مصرف کافئین زیاده‌روی نکنیم؛ چرا که مصرف بیش از ۴ فنجان قهوه در روز برای سلامتی مضر بوده و وابستگی جسمی را به همراه خواهد داشت.
توصیه می‌شود که از ساعت ۲ بعدازظهر به بعد، مصرف کافئین را محدود نمایید. عملکرد صحیح جسم مستلزم خواب و استراحت مناسب است. تاثیرات کافئین در بدن برای مدت ۸ ساعت یا بیشتر پایدار خواهد بود. برای اطمینان از عدم بروز اختلالات خواب بایستی میزان کافئین دریافتی در طول مدت روز را محدود کنید.