اختلال کم توجهی- بیش فعالی (ADHD) نوعی وضعیت روانشناختی است که با علائمی نظیر تکانشگری، بی‌توجهی و بیش فعالی شناخته می‌شود. بر اساس برآوردها بین ۳ تا ۷ درصد کودکان و نوجوانان و ۴ درصد بزرگسالان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین ADHD یکی از رایج‌ترین اختلالات عصبی و رشدی به‌شمار می‌رود. اختلال ADHD در ۳ طیف اصلی قابل طبقه‌بندی است: در حالت نخست علائم بیش‌فعالی غالب خواهند بود؛ در حالی‌که در حالت دوم علائم کم‌توجهی مشهودتر هستند. در سومین حالت نیز علائم کم‌توجهی و بیش‌فعالی به‌صورت توامان ظاهر می‌شوند. علائم تجربه شده در ۲ دسته دیگر از مشکلات رفتاری شامل بیش‌فعالی و تکانشگری و بی‌احتیاطی قابل طبقه‌بندی هستند. به منظور تشخیص ابتلای کودک به اختلال ADHD علائم آن بایستی برای مدت حداقل ۶ ماه ادامه پیدا کنند.
علل و عوامل بروز ADHD
تحقیقات انجام شده در زمینه شناسایی علل ایجادکننده ADHD به یک دلیل بیولوژیکی واحد اشاره نمی‌کنند. با این‌حال برخی مطالعات اخیر از وجود رابطه بالقوه میان عوامل ژنتیکی و اختلال ADHD حکایت دارند. به‌عنوان مثال اکنون مشخص شده که حدودا ۶۷ درصد از کودکان مبتلا به ADHD دارای سابقه خانوادگی ابتلا به این اختلال هستند. استرس شدید در دوران بارداری، استعمال سیگار توسط مادر و زایمان زودرس سایر عوامل مرتبط با آغاز بیماری محسوب می‌شوند. همچنین تحقیقات جدید نشان می‌دهند که میان ساختار نورولوژیکی مبتلایان به ADHD و افراد عادی احتمالا تفاوت‌هایی وجود دارند.
آیا مبتلایان به ADHD دارای ساختار مغزی متفاوتی نسبت به افراد عادی هستند؟
نتایج پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که علائم ADHD احتمالا با ناهنجاری‌های خاص آناتومیکی و عملکردی در مناطق مختلف مغز مرتبط هستند.
تاخیر در فرآیند بلوغ مغز
تحقیقات صورت گرفته به منظور بررسی تفاوت‌های ساختاری میان کودکان عادی و مبتلایان به ADHD نشان می‌دهند که تاخیر در فرآیند بلوغ مغز کودکان مبتلا پدیده‌ای معمول‌تر است. برخی مطالعات طولی و مقطعی نشان می‌دهند که در کودکان مبتلا به ADHD حجم مایع سفید و خاکستری‌رنگ موجود در هر لوب و اندازه کلی مخچه و مغز حدودا ۴ درصد کمتر از کودکان عادی است. بعلاوه دانشمندان با بررسی حداکثر میزان ضخامت قشر مغز دریافتند که سرعت تکامل این بخش از مغز در افراد عادی به‌مراتب سریع‌تر است. این پدیده نشان می‌دهد که فرآیند بلوغ مغزی در کودکان مبتلا به ADHD معمولا با تاخیر نسبی پیش می‌رود؛ اما رشد مغز از الگویی مشابه تبعیت میکند.
تفاوت در حجم مناطق ساب‌کورتیکال
اکنون روشن شده که حجم ۵ ناحیه کلیدی در مغز مبتلایان به اختلال ADHD نسبت به افراد عادی به میزان قابل‌توجهی کوچکتر است. این نواحی شامل آمیگدال، پوتامن، آکومبنس، کودیت و هیپوکامپ هستند. تفاوت‌های موجود در این نواحی به‌صورت بالقوه می‌توانند برخی مشکلات رفتاری قابل رویت در مبتلایان به ADHD را توجیه نمایند. آمیگدال و هیپوکامپ با سایر مناطق مغز نظیر مناطق پیشانی خصوصا قشر جلویی در ارتباط هستند. این اجزاء در کنار یکدیگر به تنظیم فرآیندهای عاطفی، حافظه و توجه کمک می‌کنند. بعلاوه ارتباط میان آمیگدال و قشر مدار جلویی مغز در تقویت پاداش و تصمیم‌گیری نقشی کلیدی ایفا میکند. بروز اختلال در این مناطق احتمالا موجب تحریک‌پذیری و عدم تعادل رفتاری (از علائم اصلی ADHD) خواهد شد.
تفاوت در هیپوکامپ
تجزیه و تحلیل تفاوت‌های هیپوکامپ در افراد عادی و مبتلایان به ADHD نشان می‌دهد که اندازه قسمت جلویی هیپوکامپ در گروه دوم به میزان قابل‌توجهی کوچکتر است. این پدیده مشخصا در بخش‌های پشتی و جانبی نیز مشاهده شد. با بررسی‌های بیشتر روشن شد که به‌دنبال افزایش اندازه هیپوکامپ از شدت علائم ADHD کاسته می‌شود. در واقع افزایش اندازه هیپوکامپ به‌عنوان یک واکنش هایپرترافی جبرانی به علائم ADHD عمل میکند. همچنین تحقیقات اخیر از امکان بازسازی سیناپسی یا نوروژنی در هیپوکامپ حکایت دارند. نقش هیپوکامپ در رمزنگاری اطلاعات مربوط به تجربیات حسی نیز این تفاوت‌ها را بیش از بیش توجیه میکند. بنابراین تشدید فعالیت بدنی احتمالا با افزایش نوروژن‌ها مرتبط است. همچنین هایپرترافی هیپوکامپ نیز احتمالا با بروز رفتارهای تکانشی اغراق‌آمیز در کودک مرتبط خواهد بود.
نواقص قشر جلویی مغز
تحقیقات اخیر از نقص عملکردی قشر جلویی مغز در مبتلایان به ADHD حکایت دارند. نقص در عملکرد جلویی مغز احتمالا با ناتوانی فرد در تنظیم تمرکز، احساسات و رفتارها مرتبط خواهد بود.
ADHD یک اختلال شایع و در عین‌حال پیچیده محسوب می‌شود. بنابراین درک تفاوت‌های ساختاری مغز میان افراد عادی و مبتلایان به ADHD از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که به محققان امکان می‌دهد تا به درکی جامع‌تر از این اختلال دست پیدا کنند.