خون از مایع پلاسما و ذرات جامد تشکیل شده است. پلاسما با سهم ۵۵ درصدی بخش عمده ساختار خون را تشکیل می‌دهد. پلاسما مایعی زردرنگ (کاهی‌رنگ) بوده و عمدتا از آب تشکیل شده است. با این‌حال پلاسما حاوی آنزیم‌ها و نمک‌های گوناگون است.
عملکرد پلاسما
پلاسما برای انتقال موادمغذی، هورمون‌ها و پروتئین‌ها به قسمت‌های مختلف بدن طراحی شده است. همچنین پلاسما مواد زائد حاصل از متابولیسم سلولی را از بافت‌های مختلف دریافت نموده و به اندام‌هایی که مسئول سم‌زدایی و یا دفع سموم از بدن هستند منتقل می‌کند. علاوه بر این پلاسما مسئولیت انتقال سلولهای خونی از طریق رگ‌های خونی را بر عهده دارد.
اجزای پلاسما
پلاسما حدودا حاوی ۹۰ درصد آب است و ۱۰ درصد آن از یون‌ها، پروتئین‌ها، گازهای حل شده، مولکول‌های موادمغذی و ترکیبات زائد تشکیل می‌شود. پروتئینهای موجود در پلاسما شامل پروتئینهای آنتی‌بادی، فاکتورهای انعقادی و پروتئینهای آلبومین و فیبرینوژن هستند که فشار اسمزی سرم را حفظ می‌کنند. از آنجا که فرآورده‌های مختلف خونی حاوی این ترکیبات هستند؛ لذا با استفاده از تکنیک‌های مختلف می‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد و برای درمان در شرایط مختلف از آن‌ها بهره برد. به‌عنوان مثال فاکتورهای لخته‌کننده برای درمان اختلالات انعقادی مانند هموفیلی یا انعقاد داخل عروق استفاده می‌شوند. PH و فشار اسمزی خون توسط یون‌های پلاسما، پروتئین‌ها و سایر مولکول‌ها حفظ می‌شود.
پروتئینهای پلاسما
پروتئین‌ها فراوان‌ترین مواد موجود در پلاسما هستند و در ۳ گونه اصلی یعنی آلبومین، گلوبولین و فیبرینوژن طبقه‌بندی می‌شوند. نقش‌های تخصصی هر یک از این پروتئین‌ها به شرح زیر است:
- آلبومین
آلبومین به حفظ فشار اسمزی کلوئیدی خون کمک می‌کند. این ماده اگرچه کوچک‌ترین پروتئین موجود در پلاسما به‌شمار می‌رود؛ اما بیش‌ترین سهم خود را به خود اختصاص می‌دهد. فشار اسمزی کلوئیدی خون برای حفظ تعادل میان آب درون خون و مایعات بافتی در اطراف سلول‌ها حائز اهمیت است. هنگامی‌که پروتئینهای پلاسما کم می‌شوند؛ آب موجود در پلاسما به فضای اطراف رگ‌های خونی منتقل می‌شود و احتمالا منجر به ورم بینابینی می‌شود. این پدیده یکی از ویژگی کلیدی اختلالات کبدی، بیماری‌های کلیوی و سوءتغذیه به‌شمار می‌رود. همچنین آلبومین به انتقال بسیاری از مواد مانند دارو، هورمون‌ها و اسیدهای چرب کمک می‌کند.
- گلوبولینها
۳ نوع گلوبولینها از کوچک به بزرگ عبارتنداز: آلفا، بتا وگاما. گلوبولین گاما با نام آنتی‌بادی نیز شناخته می‌شود. آلفاگلوبولین‌ها شامل لیپوپروتئین‌هایی با چگالی بالا (HDL) است که در حمل چربی‌ها به سلول‌ها جهت ساخت موادمغذی مختلف موردنیاز برای متابولیسم انرژی از اهمیت بالایی برخوردار هستند. HDL بیشتر به دلیل نقش خود در جلوگیری از تشکیل پلاک در عروق با حفظ جریان کلسترول درون گردش خون شناخته شده است. بتاگلوبولین‌ها لیپوپروتئین‌هایی با چگالی کم (LDL) هستند که برای سنتز استروئیدی چربی را به سلول‌ها و غشای سلولی منتقل می‌کنند. همچنین این لیپوپروتئین‌ها باعث تشکیل پلاک کلسترول می‌شوند؛ ترکیبی که یکی از فاکتورهای خطرزا برای بیماری‌های قلبی و عروقی محسوب می‌شود.
آنتی‌بادی‌ها یا گاماگلوبولین‌ها، ایمونوگلوبولین نیز نامیده می‌شوند. آن‌ها توسط لنفوسیت‌های B؛ زیرمجموعه‌ای از سلولهای ایمنی تولید می‌شوند. وظیفه تامین ایمنی بدن بر عهده آنتی‌بادی‌ها است. آنتی‌بادی‌ها از طریق گیرنده‌های خاص خود فاکتورهای بیماری‌زا را تشخیص داده و با استفاده از مکانیسم‌های مختلف آن‌ها را خنثی می‌کنند.
- فیبرینوژن
فیبرینوژن یک ماده سازنده و مهم لخته‌کننده در پلاسما است. این ماده به یک پروتئین رشته‌ای شکل با نام فیبرین که در تماس با یک سطح چسبنده است تبدیل می‌شود. رشته‌های فیبرین پلاکت‌ها را به دام انداخته و به تشکیل لخته پلاکتی اولیه کمک می‌کنند. در ادامه بر اثر انعقاد موثر خون لخته پایدار ایجاد می‌شود.
- فاکتورهای لخته‌کننده و بازدارنده
فاکتورهای لخته‌کننده در پلاسما باعث ایجاد لخته خون در محل زخم‌ها و خراشیدگی‌های پوستی شده و بافت‌های آسیب‌دیده مویرگ‌های خونی را ترمیم می‌کنند. این پدیده نه تنها از خون‌ریزی جلوگیری می‌کند؛ بلکه از بدن در برابر میکروب‌های مهاجم نیز محافظت می‌کند. در مقابل پروتئینهای مهارکننده انعقاد مانع از لخته شدن خون در مکان‌ها یا زمان‌های ناخواسته می‌شوند.
- پروتئینهای مکمل
پروتئینهای مکمل بخش مهم دیگری از ترکیبات پلاسما را تشکیل می‌دهند. این پروتئین‌ها در واکنش به ذرات عفونی مختلف واکنش‌های ایمنی و التهابی نشان می‌دهند. پروتئینهای پلاسما با اتصال یون‌های هیدروژن اضافی در خون، PH آن را تا حدودی قلیایی نگه می‌دارند. همچنین پروتئینهای پلاسما در صورت لزوم با تجزیه ماکروفاژها می‌توانند اسیدهای آمینه موردنیاز بدن را تامین کنند.
پروتئینهای پلاسما نیز غالبا حامل مولکول‌های کوچکی هستند که هر کدام پس از جذب در روده به پروتئین خاص خود متصل شده و به بافت یا اندام مصرف‌کننده منتقل می‌شوند.
- سایر اجزای پلاسما